تور ایتالیا: دایی جان ناپلئون و 3 کتاب دیگر از ایرج پزشکزاد که باید بخوانید
به گزارش ذهن خاکستری، بسیاری از ما ایرج پزشکزاد را به عنوان خالق رمان دایی جان ناپلئون می شناسیم، رمانی که از آن یک مجموعه تلویزیونی پرطرفدار در اواسط دهه پنجاه خورشیدی ساخته شد. ایرج پزشک زاد در سال 1306 در شهر تهران دیده به دنیا گشود، او به خانواده ای متمول و محترم تعلق داشت، پدرش یک پزشک سرشناس بود و نسب مادرش به موید الممالک فکری ارشاد، مدیر مسئول روزنامه صبح صادق (از روزنامه های ترقی خواه عصر مشروطه) می رسید. کودکی ایرج پزشک زاد در خانه باغی اشرافی که ارثیه مادرش بود، گذشت. آن گونه که ایرج درباره خودش می گوید تحصیلات ابتدایی و متوسطه اش را در مدارس تهران گذرانده است و پس از آن به درخواست خانواده به فرانسه رفته تا در رشته حقوق تحصیل کند.
با ما همراه باشید و با تور ایتالیا از به بهترین کشور اروپا سفر کنیم و در شهرهای ونیز، فلورانس و رم بگردیم و بناهای تاریخی این کشور تاریخی را از نزدیک ببینیم.
او پس از سرانجام تحصیلاتش در رشته حقوق به ایران بازمی گردد و در وزارت خارجه مشغول به کار می گردد . حضور در فرانسه و آشنایی با فرهنگ و ادبیات آن کشور، تاثیر چشمگیری بر روی ایرج پزشک زاد می گذارد، البته پیش از آن نیز پزشک زاد با ادبیات دنیا بیگانه نبود چرا که به خانواده ای علاقه مند به هنر و فرهنگ تعلق داشت . او علاوه بر فعالیت در وزارت خارجه به ترجمه تعدادی از داستان ها و نمایشنامه های برجسته مشغول شد و آن ها در مجلات مختلفی به چاپ رساند. ترجمه های ایرج خواندنی و مجذوب نماینده بودند و با استقبال روبر می شدند.
تعدادی از ترجمه های پزشک زاد به آثار نویسندگان اتریشی و چک باز می گردد. زیرا او مدتی را به عنوان معاون کنسول گری در وین و پراگ فعالیت نموده است.
همان طور که اشاره شد، پزشک زاد در رشته حقوق تحصیل نموده بود، به همین علت او مدتی را به عنوان قاضی دادگستری فعالیت کرد. هر چند عمده تمرکز او در دستگاه وزارت خارجه بود، حضور پزشک زاد در کشورهای مختلف و مواجهه مستقیم با فرهنگ عامه سبب شد تا او آگاهی زیادی نسبت به آن جوامع پیدا کند. علاوه بر این، پزشک زاد شناخت دقیقی ازمتون و کتاب های فرانسوی داشت زیرا اقامتش در آن کشورها سبب شده بود تا به زبان آن ها به خوبی مسلط گردد. حجم کارهای او در کنسول گری ها کم بود به همین علت وقت زیادی را صرف مطالعه کتاب های مختلف می کرد. پزشک زاد به کارهای ولتر، روشن فکر و اندیشمند برجسته فرانسوی علاقه بسیاری داشت، ولتر در زمان خود با خرافات و باورهای عمومی نادرست و استبداد مبارزه می کرد و در قالب داستان هایی طعنه آمیز آن ها را به نقد کشید.
همان طور که اشاره شد، پزشک زاد در رشته حقوق تحصیل نموده بود، به همین علت او مدتی را به عنوان قاضی دادگستری فعالیت کرد. هر چند عمده تمرکز او در دستگاه وزارت خارجه بود، حضور پزشک زاد در کشورهای مختلف و مواجهه مستقیم با فرهنگ عامه سبب شد تا او آگاهی زیادی نسبت به آن جوامع پیدا کند. علاوه بر این، پزشک زاد شناخت دقیقی ازمتون و کتاب های فرانسوی داشت زیرا اقامتش در آن کشورها سبب شده بود تا به زبان آن ها به خوبی مسلط گردد. حجم کارهای آن در کنسول گری ها کم بود به همین علت وقت زیادی را صرف مطالعه کتاب های مختلف می کرد. پزشک زاد به کارهای ولتر، روشن فکر و اندیشمند برجسته فرانسوی علاقه بسیاری داشت، ولتر در زمان خود با خرافات و باورهای عمومی نادرست و استبداد مبارزه می کرد و در قالب داستان هایی طعنه آمیز آن ها را به نقد کشید.
با پیروزی انقلاب اسلامی، پزشک زاد از وزارت خارجه اخراج شد و ایران را ترک کرد، اما همیشه به کشورش علاقه مند ماند. او هیچ گاه به ایران بازنگشت اما تعدادی از کتاب هایش امکان چاپ یا تجدید چاپ در داخل را پیدا کردند.
ایرج از آغاز دهه سی به فعالیت ادبی و نویسندگی روی آورد و تا سال 1394 به این کار ادامه داد، فعالیت های او بیش از 6 دهه به طول انجامید با این حال روزنامه نگاران می گویند که ایرج پزشکزاد انسانی خوددار و فروتن بود و معمولا ار مصاحبه با رسانه ها اجتناب می کرد. بسیاری پزشک زاد را از معدود روشنفکران ایرانی قرن بیستم می دانند که توانسته است مسائل و مسائل ایران را به خوبی درک کند و در عین حال، آشنایی دقیقی با اندیشه ها و آراء فلاسفه غربی داشته باشد.
پزشکزاد در سال 2014 برنده جایزه بیتا شد، جایزه بیتا یک جایزه سالانه است که به بزرگان فرهنگ و ادب ایران و به پشتیبانی بیتا دریاباری در مرکز مطالعات ایرانی دانشگاه استنفورد داده می گردد.
ایرج پزشکزاد عملا نیمه دوم عمر خود را در کشورهای فرانسه و ایالات متحده آمریکا گذراند، او نهایتا در 22 دی 1400 در سن 94 سالگی و در شهر لس آنجلس ایالات متحده آمریکا درگذشت. بسیاری از منتقدان ادبی، او را نویسنده ای توان مند می دانند و آثارش را تحسین می نمایند.
آثار ایرج پزشکزاد
نوشته های ایرج پزشکزاد در چند دسته بندی کلی قابل آنالیز است. ترجمه های این نویسنده عموما به دو دهه اول فعالیت های ادبی او بازمی گردد. آثار تالیفی او از نظر موضوعی به 3 دسته طنز، تاریخی و نمایشنامه تقسیم می گردد. کتاب های ادبی این نویسنده بیشتر مجموعه داستان های کوتاهی هستند که بعدها به صورت کتابی مجزا چاپ شده اند. اما در میان آن ها رمان های مجذوب نمایندهی نیز حضور دارد. تعدادی از ترجمه های ایرج پزشک زاد مربوط به رمان هایی تاریخی است که در خلال آن ها می توان به چهره اروپای امروز پی برد.
علاوه بر این تالیف های تاریخی پزشکزاد از اهمیت بالایی برخوردار هستند، او نگاه ویژه ای به انقلاب فرانسه، انقلاب کبیر روسیه و انقلاب مشروطیت ایران داشته است. هر چند پزشکزاد به صورت آکادمیک تاریخ نخوانده بود و کتاب های تاریخی اش به دور از جهت گیری نیست. ولی با توجه به دسترسی نویسنده به اسناد وزارت امور خارجه و آرشیوهای غنی ای در فرانسه و چک وجود داشته اند، این کتاب ها از اهمیت بالایی برخوردار هستند.
کتاب های طنز پزشکزاد عموما به مسائل و مسائل اجتماعی و فرهنگی می پردازد و با بازنمایی شان آن ها را به نقد می کشد. او اشراف دقیقی بر فرهنگ ایرانی دارد و در آثار طنزش با دقتی قابل توجه، به جزئیات اشاره می نماید. هنگام خواندن کتاب هایی مانند ماشاءالله خان در بارگاه هارون الرشید و دایی جان ناپلئون احساس می کنیم که این طنزها به روزگار معاصر ما تعلق دارند و بسیاری از نقش های موجود در این داستان ها را در زندگی روزانه خود می بینیم. در ادامه این یادداشت با تعدادی از آثار برجسته و خواندنی پزشکزاد آشنا خواهیم شد.
دایی جان ناپلئون
دایی جان ناپلئون مهم ترین و پرطرفدارترین رمان ایرج پزشکزاد است که او را به شهرتی دنیای رساند. این کتاب به 8 زبان رسمی ترجمه شده است. ایرج پزشکزاد نوشتن این کتاب را در سال 1349 و هنگامی که در سفارت اتریش حضور داشت، آغاز کرد و یک سال بعد این اثر به سرانجام رسید و در مجله فردوسی به چاپ رسید. استقبال از دایی جان ناپلئون بی نظیر بود و خیلی زود کتاب به صورت مستقل به چاپ رسید. وقتی چاپ چهارم این کتاب نیز تمام شد، ناص تقوایی تصمیم گرفت تا سریالی با اقتباس از این داستان مجذوب نماینده بسازد. بسیاری دایی جان ناپلئون را محبوب ترین سریال پیش از انقلاب می دادند.
دایی جان ناپلئون در کنار داستان عاشقانه اش به طبقه اجتماعی ای می پردازد که هیچ کار مولدی نمی نماید و به خاطر پیشینه اشرافی اش نگاه تحقیرآمیزی به انسان های کوششگر و زخمت کشی دارد که در پی ارتقای جایگاه اجتماعی خود هستند و آن ها را مورد سرزنش قرار می دهد. شخصیت های این داستان، جزئیات زیادی دارند و خود نویسنده گفته است که برای آفرینش آن ها از بعضی از اطرافیانش الهام گرفته است. گفتیم که کودکی ایرج در باغی بزرگ که به مادرش تعلق داشت، سپری شد. این باغ به محل زندگی خانواده دایی جان ناپلئون شبیه است. اسدالله میرزا و دایی جان ناپلئون و مش قاسم نیز به ترتیب به یکی از دوستان نویسنده، پدر ایرج و خدمتکار یکی از دوستان خانوادگی آن ها شباهت دارند.
دایی جان ناپلئون در فضای دهه بیست کشور ایران رخ میدهد و به زمانی تعلق دارد که ایران در آستانه اشغال از طریق قوای متفقین است. دایی جان ناپلئون مانند پدر ایرج پزشکزاد و بسیاری دیگر از ایرانیان نسبت به انگلستان بدبینی عمیقی دارد و هر مشکل و رویداد هولناکی را ناشی از دخالت و توطئه این کشور می داند. پس بخشی از کتاب به باورهای عمومی نادرست جامعه ایران می پردازد.
خاندان دایی جان ناپلئون را می توان خانواده ای رو به زوال و در آستانه فروپاشی دانسست که با وجود مواجهه با انواع بحران های اقتصادی و اندیشه ای و اخلاقی، کوشش می نماید تا وجهه و ظاهرش را حفظ کند. پزشکزاد با هوشیاری، دقت و لحنی خنده دار این مسائل را بر روی کاغذ آورده است. بعضی از اندیشمندان کتاب دایی جان ناپلئون را مهم ترین رمان ایرانی قرن بیستم می دانند، با این که این داستان در 50 سال پیش نوشته شده است، بسیاری از مسائل موجود در آن و خلقیات شخصیت هایش هنوز برای ما آشنا هستند. هر کدام از شخصیت های داستان دایی جان ناپلئون نماد بخشی از هویت جامعه ایران است.
4 کتاب برای آشنایی با تاریخ معاصر ایران و تحولات آن
کتاب ماشاءالله خان در بارگاه هارون الرشید
ماشاءالله خان در بارگاه هارون الرشید رمانی طنز نوشته ایرج پزشکزاد است، این رمان در ابتدا در سال 1337 و بعد از آن در سال 1350 در مجله فردوسی به چاپ رسبد. شخصیت اول بانک که ماشاءالله خان نام دارد به عنوان یک دربان در بانک کار می نماید. او به تاریخ . علی لخصوص حال و هوای بغداد در دوران خلافت هارون الرشید علاقه زیادی دارد و حتی گاهی اوقات فکر می نماید که زندگی اش در آن دوران می گذرد. این شرایط برای اطرافیان ماشاءالله حیرت آور و نگران نماینده است با این وجود او را زیاد جدی نمی گیرند. ماشاءالله خان قلبا دوست داشته که در دوران خلفای مقتدر عباسی و در شهر بغداد زندگی کند، تا این که یک روز برایش اتفاق عجیبی می افتد، او به نزد یک مرتاض مقیم تهران می رود و از او یاری می خواهد تا بتواند آن دربار شکوهمند خلفای بغداد را ببیند. این مرتاض هندی به ماشاءالله یاری می نماید و وقتی او بیدار می گردد خودش را در بغداد و عصر هارون الرشید می بیند.
در این رمان داستان ها و حوادث مختلفی روی می دهد که بیشتر نشان گر ساختا سیاسی و اجتماعی دوران هارون و ظلم و ستم های کارگزاران او به مردم است. ماشاءالله ترجیح می دهد تا با حضور در این دوره، تاریخ را دستخوش تغییر و تحول کند و به عنوان مثال مانع از مرگ جعفر برمکی از وزرای مهم دربار هارون الرشید گردد. جلاد حکومت عباسی که فردی بی رحم و غیرمنصف است، شادمان نام دارد، در جای جای این داستان، مسائل و دردها و ایرادات با زبانی طنز به نمایش در می آید.
همان گونه که گفتیم ایرج پزشک زاد به تاریخ علاقه بسیاری داشته است، بسیاری از دوستداران تاریخ به نقاط عطفی اشاره می نمایند که اگر اتفاق متفاوتی در آن موقع ها رخ می اد بسیاری از سرنوشت ها دستخوش تغییر می شد. این کتاب نیز بر روی چنین آرزویی نوشته شده است. یکی دیگر از نکات این داستان این است که دنیای آرمانی ماشاءالله خان با آن چه که مشاهده می نماید تفاوت های بسیار زیادی دارد و بغداد عهد هارون شهری پر از غم، جهل و خرافه است، از سوی دیگر ماشاءالله خان در بارگاه هارون الرشید نشان دهنده قلم توان مند نویسنده در صحنه های خنده دار در فضایی تراژیک و غمبار است.
رمان دزیره
دریزه رمانی با ترجمه ایرج پزشکزاد نوشته آن ماری سلینو، رمان نویس و ادیبی اتریشی بود که پس از آغاز نویسندگی و به قدرت رسیدن نازی ها در آلمان و اتحاد اتریش با آن کشور، به دانمارک پناهنده شد تا از گزند آن ها در امان بماند. رمان دزیره او داستان دزیره کلاری همسر کارل چهاردهم، پادشاه نروژ و سوئد بود. این رمان به اتفاقات نیمه دوم قرن هجدهم اروپا می پردازد و می توان آن را در ردیف رمان های تاریخی دانست. زیرا در این کتاب به تمامی حوادث مربوط به انقلاب فرانسه، قدرت گرفتن ژاکوبن ها و سقوطشان و آغاز جنگ های بی امان فرانسه با همسایگانش اشاره می گردد. دزیره به خانواده ای تاجر در شهر مارسی تعلق داشت و تا دوران نوجوانی اش زندگی عادی ای را تجربه می کرد به واسطه ازدواج خواهر بزرگ ترش با ژوزف بناپارت او با ناپلئون بناپارت آشنا شد و این دو به یک دیگر علاقه مند شدند، ناپلئون در آن موقع بسیار فقیر بود و به عنوان یک افسر در ارتش خدمت می کرد. نهایتا ناپلئون با دریزه ازدواج نکرد و دریزه به دنیایی مبهم و پیچیده پا گذاشت تا در نهایت به کاخ استکهلم راه پیدا کند.
دیزیه به عنوان یک رمان تاریخی به جزئیات وقایع توجه ویژه ای دارد و به خوبی می تواند فضای اروپای قرن هجدهم و عصر ناپلئون را نمایش دهد.
نوشتن این رمان نیز داستان جالبی دارد، ماری سلینکو که به دانمارک پناهنده شده بود با اشغال این کشور به دست نیروهای آلمان نازی مجبور شد که به همراه همسرش با یک قایق به کشور سوئد پناهنده گردد. او با مشاهده وضعبت هولناک و رقت بار زنان در خلال جنگ دنیای دوم به یاد درد و رنج ها و فراز و فرودهای زندگی دریزه افتاد و تصمیم گرفت تا رمانی درباره او بنویسد. این رمان در دو جلد به زبان فارسی برگردانده شده است، هر چند این ترجمه در سال 1335 برای اولین بار انجام شد، اما تجدید چاپ آن در سال 1392 و از طریق انتشارات فردوس صورت گرفت.
مروری در تاریخ انقلاب روسیه
همان گونه که اشاره کردیم، ایرح پزشکزاد به نوشتن کتاب های تاریخی علاقه بسیاری داشته است، کتاب مروری در تاریخ انقلاب روسیه را می توان یکی از مهم ترین آثار این نویسنده دانست که نشان دهنده دقیق و با جزئیات منابع مختلف از جانب این نویسنده است. پزشک زاد انقلاب روسیه را یکی از مهم ترین رویدادهای قرن بیستم می داند زیرا این اتفاق توانست بر سرنوشت بسیاری از مردم دنیا تاثیر بگذرد و آن را تغییر دهد. یکی از مهم ترین نکاتی که مورد تاکید ایرج پزشکزاد قرار می گیرد نگاه به انقلاب اکتبر از دیدگاه ایرانیان است، او می گوید که به طور کلی آشنایی ایرانیان با انقلاب روسیه متاثر از حزب توده بوده است که به مخاطبین ایرانی، روایتی جهت دار، غیر واقعی و تقطیع شده را ارائه می دهد و این اتفاق یکی از انگیزه های نویسنده برای اشاره به رویدادهای مربوط به اتقلاب روسیه است. چاپ اول این کتاب در ایران در سال 1383 و از طریق نشر قطره صورت گرفت.
منبع: دیجیکالا مگ