تهران هم بادگیر دارد! - ذهن خاکستری

روزگاری بادهای تهران مهمان بادگیرهای این شهر بودند ولی با گذر زمان و آمدن تکنولوژی کم کم این میزبانان پیر مرکز در میان ساختمان های بلند و کوتاه و هیاهو و شلوغی های این شهر به فراموشی سپرده شدند. ایرانیان از دیرباز برای مساعد کردن شرایط زیست خود و مقابله با شرایط نامساعد اقلیمی با حداکثر استفاده از امکانات طبیعی، از تمهیدات خاصی بهره گرفته اند. یکی از این تمهیدات که در معماری سنتی ایران نقش بسزایی داشته است، عنصر بادگیر است.

فوت و فن گرفتن باد

ساختن بادگیر فوت و فن های زیادی داشت که معمار بر اساس تجربه و شرایط اقلیمی، کار را به نتیجه میرساند؛ مثال تعیین بلندی میله بادگیر و محل دهانه های آن از هم، از فوت و فن هایی بود که فقط در تخصص معماران استخوان خردکرده بود. معمار از برخورد باد به گوش های خود و با تجربه های هزاران ساله، بلندی میله و محل دهانه ها و ارتفاع آن را تشخیص میداد. معماران در ساخت بادگیر، اقلیم هر شهر را مدنظر داشتند؛ مثال بدنه چهارگوش و هشت گوش، بیشتر مناسب مناطقی است که در آن ها بادهای ملایم و متنوع می وزند و امکان گرفتن باد از جهات مختلف وجود دارد. راستا بادها هم در نوع بادگیر تاثیر داشت. در شهرهایی که بادها همواره از یک سمت می وزیدند، معماربادگیر را یک دهانه می ساخت.

باد و بادگیرهای تهران

بر اساس داده های سازمان هواشناسی تهران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی در فصول مختلف سال تحت تاثیر توده های هوا و سامانه های هواشناسی متعدد و متفاوت قرار می گیرد که هر یک به نحوی بر اقلیم منطقه تاثیر می گذارد. آنالیز و تحلیل داده های اندازه گیری شده سمت و سرعت باد در ایستگاه های هواشناسی تهران بیانگر آن است الگوی باد غالب تهران غربی و شمال غربی است. البته باد با جهت های دیگر هم با فراوانی کمتر و در ماه های مختلف سال مشاهده می شوند. به عنوان نمونه در ماه های تیر و به خصوص مرداد، باد جنوبی و جنوب شرقی باد غالب تهران است. بعلاوه در ماه های شهریور و مهر نیز معموال باد غالب، شمالی است اما به تدریج از آبان باد غربی و شمال غربی غالب می گردد.

بادگیرهای تهران بر خلاف بادگیرها در شهرهای حاشیه کویر که جنبه کاربردی دارد تنها بر بالای خانه افرادی ساخته شده است که از نظر سیاسی و اجتماعی دارای منزلت هستند و همین موضوع سبب شده تا عده ای بادگیرهای تهران را تزئینی بدانند. بیشتر بادگیرهای تهران که تا کنون 80 بادگیر تا زمان تنظیم این گزارش شناسایی شده از نوع بادگیرهای چهارطرفه یزدی و رایج ترین پلان پادگیرهای تهران، از نوع مربع و مستطیل است.

اجزای کالبدی بادگیرهای تهران

بادگیرهای تهران همچون بادگیرهای سایر کشور از اجزای کالبدی تعیین تشکیل شده است که در جزئیات بسیار متفاوت هستند. برخی از آن ها جنبه زیبایی شناسانه دارد و برخی به شدت در عملکرد بادگیرنقش دارند. شناخت این اجزا به فهم بهتر ساختار بادگیرها یاری شایان توجهی خواهد کرد. به طور کلی اجزای عملکردی هر بادگیرشامل موارد زیر است:

تنوره: به پایین ترین قسمت بادگیر و در جایی که تیغه های اصلی داخلی بادگیر به اتمام می رسند؛ تنوره بادگیرگفته می گردد. عملکرد اصلی تنوره، خارج سازی جریان هوای داخل بادگیر و انتقال هوای داخل کانال بادگیر است. در برخی موارد که بادگیرسرمایش و تهویه دو طبقه زیرزمین و همکف را بر عهده دارد، دو دریچه عمودی و افقی در تنوره تعبیه می گردد و در غیر اینصورت، تنوره با یک دریچه عمودی به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم به وسیله حوضخانه به فضاهای ساختمان مرتبط می گردد.

کانال یا ستون: به غالب ترین و بلندترین بخش بادگیر که از تنوره شروع شده و تا قفسه ادامه دارد. کانال بادگیر می گویند. کانال بادگیر وظیفه راهنمایی جریان هوای مطلوب را از قفسه به تنوره و انتقال جریان هوای نامطلوب از تنوره به قفسه را دارد. کانال بادگیر با توجه به نوع بادگیر می تواند از تیغه های اصلی تفکیک کننده جریان های مطلوب و نامطلوب تشکیل شده باشد. تیغه های تفکیک کننده سبب ایجاد کانال های داخلی درون کانال اصلب بادگیر می شوند که با توجه به جهت وزش باد نسبت به قفسه بادگیر، فشار درون کانال های داخلی تعیین گردد. ارتفاع کانال بادگیر وابسته به ارتفاع بادهای مطلوب است. قسمت فوقانی کانال بادگیر که از سقف بالاتر است، ساقه نامیده می گردد.

قفسه: بالاترین قسمت بادگیر که بر روی کانال واقع شده است را قفسه بادگیر می نامند. قفسه بادگیر را حتی می توان مهم ترین بخش بادگیر دانست، چرا که با قرار گرفتن در مقابل جریان هوا سبب ایجاد اختلاف فشار در آن می گردد و ناحیه های فشار مثبت و منفی اطراف قفسه به وجود می آید.

از بادگیرهای زیبای تهران می توان به بادگیرعمارت خانه کاظمی، خانه نصیرالدوله، مسجد مدرسه معیر، مسجد افضلیه، مسجد جامع بازار، مسجد امام بازار، آب انبار سیداسماعیل، مسجد قنبرعلیخان، مسجد مدرسه معبارباشی، خانه سلطان بیگم شجاعی و سرای روشن لاله زار اشاره نمود.

* گزارش از مهدی وحیدی